Nikaragua, Kolombiya, Libya, Meksika, Filistin ve İspanya’nın ardından, UAD’deki Güney Afrika ile İsrail arasındaki soykırım davasına müdahillik bildiriminde bulunan yedinci ülke olması beklenen Türkiye’nin müdahilliğinin önemi, kapsamı ve davanın sonraki aşamalarına etkisi…
Bu zamana kadar Gazze’deki soykırıma ilişkin müdahillik bildiriminde bulunan en önemli ülke konumuna gelecek Türkiye’nin başvurusunun sembolik öneminin yanı sıra diğer bölge ülkelerinin de müdahil olma kararlarının güçlenmesine yol açması bekleniyor.
Bugün divana sunulacak metnin Güney Afrika’nın tezlerini destekler nitelikte ve Soykırım Sözleşmesi’nin ilgili maddelerinin özellikle 7 Ekim 2023’ten bu yana İsrail’in Gazze’de gerçekleştirdiği katliamlar çerçevesinde nasıl yorumlanması gerektiğine yönelik olması öngörülüyor.
Müdahilliğin dayanağı nedir?
Devletler, UAD nezdinde açılmış bir davaya, Divan Statüsü’nün 2 maddesi üzerinden müdahil olabiliyor.
Bunların birincisi; “müdahillik başvurusu” olarak belirtilen ve Divan Şartı’nın 62. maddesi uyarınca “Bir devlet, davadaki karardan etkilenebilecek hukuki nitelikte bir menfaati olduğunu düşünürse mahkemeden müdahil olmasına izin verilmesini talep edebilir.” hükmüne dayanıyor.
Divan Şartı’nın 62. maddesi uyarınca yapılan müdahillikler Divan’ın iznine bağlı olurken, devletlerden bu madde uyarınca yaptıkları müdahillik başvurularında dava sonucunun kendilerini özellikle etkileyecek bir hukuki menfaatinin varlığını ispat etmeleri bekleniyor.
Devletler, 62. madde kapsamında davaya “taraf olan” veya “taraf olmayan” müdahil devlet şeklinde yer alabiliyor.
UAD, 62. madde kapsamındaki müdahilliklerde, müdahil devletlere uyuşmazlığın esasına ilişkin somut olayla ilgili yorum ve beyanlarda bulunma, duruşmalara katılma, yazılı ve sözlü beyan ve taleplerde bulunma gibi haklar veriyor.
İkinci olarak; Divan Şartı’nın 63. maddesi uyarınca yapılacak “müdahillik bildirimi”nde uyuşmazlığın esasına ilişkin somut olaydan ziyade, uyuşmazlık konusu olan Soykırım Sözleşmesi’nin nasıl yorumlanması gerektiğine ilişkin genel beyanda bulunma imkanı getiriliyor.
UAD Statüsü’nün 63. maddesi uyarınca yapılan müdahillikler, devletler için bir “hak” olarak görülüyor ve Divan, dava taraflarının beyanını aldıktan sonra bu bildirimin şekli incelemesine göre müdahillik hakkının kullanımını kabul veya reddediyor.
Bu maddedeki müdahillik hakkının kullanıldığına ilişkin bildirim uygun görülürse, Divan’ın o davanın kararında yaptığı yorum müdahil devlet için de aynı derecede bağlayıcı oluyor.
Şimdiye kadar Nikaragua sadece 62. Madde üzerinden, Filistin ise 62. ve 63. Madde’den ortak şekilde başvuruda bulunurken , Kolombiya, Libya, Meksika ve İspanya sadece 63. Madde üzerinden Soykırım Sözleşmesi’nin yorumuyla alakalı beyanda bulunma yolunu seçiyor.
Türkiye de her ne kadar 63. Madde üzerinden başvuracak olsa da 62. Madde üzerinden müdahil olma hakkını saklı tuttuğu gibi, davanın ilerleyen aşamalarında hem 62. Madde’den yeni bir müdahillik başvurusunda bulunabiliyor hem de mevcut 63. Madde kapsamındaki müdahilliğine ilişkin beyanlarında değişikliğe gidebiliyor ya da yeni bildirim metni sunabiliyor.
Devletler, müdahillik yoluyla Divan yargıçlarını Soykırım Sözleşmesi’ni nasıl yorumlanması ve Gazze’deki uyuşmazlıkta soykırımın nasıl tespit edileceğine ilişkin yönlendirmiş oluyor. Yapılan bu yönlendirmeyle İsrail’in soykırım fillerinin tespitinde Mahkemeye hukuki ve politik baskı da kurulmuş oluyor.
Müdahilliğin amacı nedir?
UAD’deki davalara müdahillik yolu yakın zamana kadar devletler tarafından çok fazla kullanılmazken, Gambiya-Myanmar ve Ukrayna-Rusya soykırım davalarından sonra çok sayıda devlet tarafından davacı devlete katkı sunma yolu olarak yeni bir anlam kazanıyor.
Önceki yıllarda daha çok iki devlet arasındaki meselenin üçüncü devletleri de yakından ilgilendirdiği davalarda kullanılan müdahillik imkanı, soykırım gibi tüm insanlığı ilgilendiren hususlarda devletler açısından “kendi menfaatlerini de etkileyen” bir sebep olarak müdahillik başvurularına yasal dayanak teşkil ediyor.
Daha önce müdahillik başvurularının özellikle sınır uyuşmazlıkları ve deniz yetki alanlarına ilişkin meselelerde olduğu görülürken, Mahkeme bu başvuruların büyük çoğunluğunu yüksek “müdahillik” eşiği sebebiyle reddediyordu.
Divan’ın, Ukrayna’nın Rusya’ya karşı açtığı davada, 33 devletten 32’sinin müdahillik talebini kabul etmesinden sonra bu mekanizma, davalı devlete “baskı oluşturma” aracı olarak kullanılıyor.
Türkiye’nin müdahilliğinin önemi
Türkiye’nin Gazze’de yaşanan soykırıma ilişkin davaya müdahil olması, küresel sahnede hem hukuki hem de ahlaki sorumlulukları teyit etmesi anlamına geliyor.
Türkiye’nin diğer müdahil devletlere nazaran daha uzun bir hazırlıkla daha detaylı ve kapsamlı bir metin ortaya çıkarması beklenirken, özellikle 19 Temmuz’da İsrail’in Gazze’de işgalci güç konumunda olduğunu belirten danışma görüşüne atıf vererek, Divan’ı kendi içtihadını takip etmeye zorlaması öngörülüyor.
Türkiye’nin müdahillik adımı, bölgesel barışa ilişin diğer çabalarıyla birlikte değerlendirildiğinde, diğer bölge ülkelerinin Gazze’deki uluslararası hukuk ihlallerinin tespiti ve Filistinlilerin haklarının savunulmasına daha aktif bir şekilde katılmaya teşvik edebiliyor.
Son olarak Türkiye gibi güçlü bölgesel aktörün Soykırım Sözleşmesi’ne ilişkin yorumları, UAD’nin yargıçlarının müzakerelerini ve hem Gazze’deki soykırım davası hem de gelecekteki diğer davaların neticesini önemli ölçüde etkileme potansiyelini barındırıyor.
Türkiye’nin müdahillik bildiriminden sonra ne olacak?
Divan, her bir ülkenin müdahillik bildirimi için, davanın tarafları olan Güney Afrika Cumhuriyeti ve İsrail’den yazılı gözlemlerini istiyor.
Divan, gerekli görürse bu müdahilliklerin kabul edilebilir olup olmadığına ilişkin sözlü duruşma düzenleyebiliyor.
UAD Yazmanı, Türkiye’nin müdahillik metnini, davanın taraflarının yanı sıra Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri’ne, BM üyesi ülkelere ve diğer müdahil devletlere iletebiliyor.
Divan, aksi kararlaştırılmadıkça müdahillik metinlerini kamuya açık şekilde Divan’ın internet sitesinden erişime açık tutuyor.
Türkiye’nin müdahillik metninin de hafta bitmeden erişime açılması bekleniyor.
İsrail’in, davanın tarafı olarak, muhtemelen Türkiye’nin müdahilliğine karşı çıkan gözlemlerini yazılı olarak Divan’a sunabilmesine karşın, Türkiye’nin, karşı gözlemlerini yazılı olarak sunma hakkı saklı bulunuyor.
Divan, çok sayıda ülkenin müdahillik talebine ilişkin emrini genelde ortak bir kararla açıklıyor.