Hatice DAL
Kamera: Bircan ÖRSEL / Kurgu: Dilek ÖZYER
İlk planda 2 milyon 250 bin kişinin emekli olmasını sağlayacak EYT düzenlemesi Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girdi ve başvurular başladı. Yasa ile ilgili merak edilen soruları Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) eski Başkanı Fatih Acar cevapladı.
Yaklaşık 4 yıldır tartışılan EYT sorunu nedir? Bu sorun neden bu kadar önemli?
2000 yılından önce yaşa bakılmaksızın gerekli prim günleri ödemesi karşılığında emekli olunacak bir sistem vardı. 2000 yılında 4447 Sayılı Kanunla emeklilikle ilgili önemli bir düzenleme yapılmış ve kademeli bir emeklilik sistemi öngörülmüştür. Düzenlemenin esasında da yaş şartı ve prim ödemeleri sistemine geçilmiş. Kazanılmış hak olarak görülen emeklilikte erkekler için 25 kadınlar için 20 yıl sigortalılık süresini kuralının daha sonra çıkan bir yasayla değiştirilmesi çok sayıda kişi açısından mağduriyet oluşturmuştur. Aktüeryal dengenin tesis edilmesi, her yıl artarak devam eden sosyal güvenlik açıklarının ortadan kaldırılması amacıyla 2000 yılında hayata geçirilen bu düzenlemenin haklı tarafları yanında, yukarıda ifade etmeye çalıştığımız kazanılmış haklardan geriye gidilmesi ve konunun milyonlarca kişiyi ilgilendirmesi bugüne kadar yapılan tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu kapsamdaki emeklilerin talebi, Eylül 1999 tarihinden önce olduğu gibi yukarıda belirtilen 2 şartı doldurmuş olmaları halinde yaş şartı olmaksızın emekli olabilmelerinin sağlanması olmuştur. Kanunla bu sorun büyük ölçüde çözülmüş oldu.
Son düzenleme ile kimler EYT’li sayılıyor ve çıkan kanun hangi koşulları içeriyor?
8 Eylül 1999 öncesinde sigorta başlangıcı olan herkes bu kanundan yararlanabiliyor. Bu kanunun özeti, yaş koşulu kaldırılıyor ama 4447 Sayılı Kanun ile getirilen kademeli prim ödemeli gün sayısında bir değişiklik yapılmıyor. Yani erkekler 4/A SSK’lı ise 25 yıl hizmet süresi ve 5 bin gün prim ödemişse, kadınlar 20 yıl sigortalı ve 5 bin gün prim ödemişse, ancak Bağkur ve devlet memurlarında 9 bin gün ödenmiş prim şartı aranıyor. Bu kapsamdaki kişiler emekli olabilecekler. Genel bilgilere göre 2 milyonu aşkın kişinin emeklilik hakkı elde ettiği söyleniyor geriye kalan 3 milyon kişide yine EYT’den yararlanacak bu kişiler sigortalılık sürelerini tamamlamış ama prim ödeme günlerini tamamlayamamışsa bu günleri tamamladıktan sonra emekli olabilecek.
Yapılan yeni düzenlemede emeklilik başvuru tarihi olarak hangi tarih esas alınacak?
EYT kanunu 3 Mart 2023 tarihinde yürürlüğe girdiğinden, prim günü ve sigortalılık süresi yeterli olan kişiler, bu tarih itibariyle emeklilik başvurusu yapabileceklerdir. Aylığın başlangıç tarihi, başvuru tarihini izleyen ay başıdır. Özellikle ilk aylarda SGK’ya yoğun başvuru yapılacağından, başvuru tarihi ile aylığın bağlanması arasında birkaç ay geçebilecektir. Bu durumda, başvuru tarihini takip eden ay başı itibariyle aylığa hak kazanılmış olacağından, ilk ödemede bu tarihe göre birikmiş tutar ödenecektir. Aşırı bir izdiham var başvuru için, vatandaşlar hakkı kaybedeceklerini düşünerek saatlerce sırada bekliyorlar, siz ne zaman müracaat ederseniz o zaman yararlanabilirsiniz. SGK Müdürlüklerine müracaat edebileceğiniz gibi e-devlet üzerinden de yine başvurunuzu yapabilirsiniz. Şu an bir karmaşa hakim yetkili arkadaşlarımızın süreci sağlıklı bir şekilde yönetmesi önemli.
Çıkan son düzenlemede kısmi emeklilik dediğimiz prim gün sayısı eksikt de olsa belli bir yaşı doldurmak koşuluyla emeklilik düzenlemesine ilişkin bir yenilik var mı?
Bilindiği üzere 8 Eylül 1999 öncesinde sigorta girişi olanlar için normal emeklilik koşulları yanında bir de kısmi (yaştan) emeklilik imkanı bulunmaktadır. Buna göre SSK’da 3.600 günü doldurmak şartıyla kadınlar 58, erkekler 60 yaşını tamamlayarak emekli olabilmektedirler. Bağ-Kur’da ise 15 yıl prim ödemek şartıyla kadınlar 56, erkekler 58 yaşını tamamlayarak kısmi aylığa hak kazanmaktadır. EYT kanunu, kısmi emeklilik şartlarında herhangi bir düzenleme içermemektedir. Dolayısıyla kısmi emeklilik konusunda mevcut şartlar devam etmektedir.
Bu yasa çıktığında eksik primi olanlar ne yapacak, geçmişe dönük hizmet borçlanması ile emeklilik hakkı elde edilebilirler mi?
Kadınlar için 20 yıllık süre 2019 itibarıyla tamamlanmış durumda. Erkekler için konulan 25 yıllık süre ise bazı sigortalılar için henüz tamamlanmadı. 1997, 1998 ve 1999 yıllarında işe girenler 2022, 2023 ve 2024 yıllarında süre şartını tamamlayacak. Bu durumda son tamamlama tarihi ise 8 Eylül 2024 olarak karşımıza çıkıyor. Yapılan düzenlemede sigortalıların yıl şartının yanında prim şartının da tamamlanması gerekiyor. Eksik primi olanlar, tamamladıktan sonra emeklilik sistemine girmiş olacak. Askerlik borçlanması, doğum borçlanması ya da Bağkur’lu sigortalılar için ihya imkanı haklardan yararlanarak eksik primlerini tamamlayabilirler. Hatta askerlik borçlanmasıyla ilgili olarak 08.09.1999 tarihinden önceye de getirebilir bu borçlanma, kişilere böyle bir hak elde ettirir. Doğum borçlanması ise, sigortalılık başlangıcından sonra yapılan doğumlar için geçerli olduğu için geriye dönük bir hizmet alınması söz konusu olmaz. Bağkur’lu vatandaşlarımız borçlarını ödeyememiş olmaları nedeniyle borçlarını dondurma imkanından yararlanmışlarsa (prim borcu silinen ve günleri dondurulan sigortalılar) ve bugünlere ilişkin primlerini ödememişlerse bu günlere ilişkin silinen prim borçlarına ilişkin dondurulan günleri ihya sistemi ile yeniden kazanmaları mümkün. Yeni çıkarılacak EYT Yasasında primi eksik olan sigortalılar için bir başka imkan da hizmet tespit davası açılması. Geçmişte sigortası yapılmış ancak primi eksik ya da hiç yatırılmamış olanlar ya da sigortasız çalıştırılanlar geçmişe dönük hizmet tespit davası açarak bu günlerini tescil ettirebilir ve giriş tarihini geri çekebilirler. Yeni çıkarılacak EYT yasası kapsamında; yasanın çıktığı tarih itibariyle prim gününü doldurmamış ancak doğum borçlanması, askerlik borçlanması, Bağkur İhya imkanları bulunan sigortalıların bu borçlarını ödeyerek emekli olma imkanları mevcut. Ancak bu kapsamdaki sigortalıların çok önemli bir kısmının gelir düzeyi düşük kişilerden oluştuğu dikkate alındığında borçlanmaları gereken tutarlar yüksek olacağı için (Örneğin Doğum borçlanmasında 1 çocuk için 49.680.TL, 2 çocuk için 99.360.TL, 3 Çocuk için 149.040.TL) bunları ödemekte zorlanabilirler. Bu konuda devlet bankaları devreye alınarak sayıları 100 binleri bulan bu kesim için kredi imkanı sunulabilir.
Staj mağdurları ile ilgili mevcut yasada bir düzenleme var mı? Staj sigortası EYT için geçerli sayılıyor mu?
Kamu oyunda staj mağdurları olarak bahsi geçenler meslek lisesi, yüksekokul ve üniversitelerde veya çıraklık okullarında müfredat gereği zorunlu eğitim görürken emeklilik prim günü yatırılmayan kesim. Bu durumda olanların sigortalılıkları staj başlangıcıyla yapılıyor ancak iş kazası ve meslek hastalığı primleri kesilirken emeklilik primleri kesilmediği için staj başlangıçları emeklilik sigorta başlangıcı olarak kabul edilmiyor. Yaklaşık 1,5 milyon olduğu söylenilen bu kesimin talebi staj süresi boyunca ödenmeyen emeklilik primlerinin geçmişe dönük borçlanma yoluyla ödenmesi ve staj başlangıç tarihlerinin emeklilikte esas alınarak EYT yasası kapsamında emekli olma imkanlarından yararlanmaları. Bu kapsamdaki hak taleplerini makul ve kabul edilebilir bir talep olarak değerlendirmek gerekir diye düşünüyorum. Aksi durumda bu husus da ileride önemli bir sorun olarak karşımıza çıkacaktır. 08.09.1999 tarihinden önce normal sigorta girişi değil de sadece staj veya çıraklık sigortası olanlar EYT kapsamında sayılmıyor. EYT kanununda da bu konuda düzenleme yer almamıştır.
EYT’li işçi işten ayrılmadan emeklilik başvurusu yapabilir mi? İşten ayrıldıktan sonra tekrar işine devam edebilir mi?
EYT kapsamında emekliliğe hak kazanan işçinin öncelikle işten çıkışının yapılması gerekli, işten ayrılıp SGK’ya emeklilik dilekçesini verdikten sonra, tekrar aynı işyerinde işe devam edebilir. Fakat bu durumda işe girişi yapılırken ‘02’ belge kodu seçilecek ve Sosyal Güvenlik Destek Primine Tabi çalışan olarak işe devam edecektir. Fakat işten çıkışı yapılmış ve emeklilik dilekçesini Kuruma vermiş işçilerin emeklilik aylığı henüz bağlanmamış ise, bu durumdaki işçinin işe giriş işlemlerinde öncelikle işe giriş ekranından sigortalının sigorta kolu tüm sigorta kollarına tabi olarak yapılabilecektir. Daha sonra ‘İşe Giriş Bildirgesi Güncelleme’ menüsü kullanılarak sigorta kolu SGDP olarak güncellenebilecektir. Emeklilik sebebiyle işten çıkışı yapılan personel, aynı işyerinde 30 gün içerisinde SGDP’li olarak başlatılırsa, SGDP priminde 5 puanlık indirim uygulanacaktır.
İşveren, çalışanlardan kimlerin EYT’li olduğunu tespit edebilir mi?
İşveren, çalışanlardan e-devlet’te yer alan hizmet dökümünü talep ederek, ilk sigorta girişlerine bakmak suretiyle EYT’li personelleri tespit edebilir. Ayrıca SGK portalında yer alan 4/a aylık hesaplama (https://uyg.sgk.gov.tr/AylikHesap/) sayfasından gerekli bilgilerle sorgulama yaparak, hizmet başlangıç tarihine göre EYT’li personelleri tespit edebilecektir.
EYT düzenlemesi işverenleri de etkileyecek kıdem tazminatı yükü, nitelikli elemanların ayrılması sonucu doğacak ciddi sorunlar yaşanacak bu konuda neler söylemek istersiniz?
Bu güne kadar yeterince tartışılmayan ancak işverenler açısından son derece önemli sonuçları olacak çok önemli bir konu bu. EYT kapsamında emekli olacak kişilerin büyük çoğunluğu özel sektörde çalışan 4/A kapsamındaki sigortalılardan oluşmakta. Bu sonuçlardan en önemlisi hiç kuşkusuz kıdem tazminatı ödenmesi. EYT düzenlemesi sonucunda işverenler ciddi anlamda kıdem tazminatı yükü ile karşı karşıya kalabilecekler.
EYT kapsamında emekli olan kişiler kıdem tazminatı da alabilecekler mi? İşverenler bu tazminatı taksitler halinde ödeyebilirler mi?
EYT kapsamında emekliliğe hak kazanan bir işçi, çalıştığı işyerinden ayrılırken 1475 sayılı İş Kanunu gereği kıdem tazminatına hak kazanacaktır. Bulunduğu işyerinde en az bir yıl kıdemi bulunan işçi, EYT kapsamında emekli olarak işten ayrılması halinde tazminat alabilecektir. İşçiye bu kapsamda kıdem tazminatı ödenebilmesi için, SGK’ya emeklilik başvurusu yaptığına dair belgeyi işverene ibraz etmesi gerekir. Kural olarak kıdem tazminatının peşin olarak ödenmesi gerekmektedir. Ancak işçinin kabul etmesi halinde taksitler halinde ödeme mümkündür.
EYT Yasası’nın mali yükü ne kadar olacak ve sistemin sürdürülebilirliği açısından bir risk oluşturacak mı?
Sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sistemi için bazı gerçeklerle yüzleşmemiz lazım. 2008’de çok önemli bir reform yapıldı, sosyal güvenlik hak ve yükümlülüklerinin eşitlendiği mali olarak sürdürülebildiği bir sosyal güvenlik sistemi kuruldu. Sistemin sürmesi için ana parametreleri her yıl kontrol etmeniz gerekir.
Sosyal güvenlik açıklarının Gayri Safi Milli Hasıla’ya oranı nedir?
Bu reform yapılmadan önce sosyal güvenlik açıklarının GSMH’ya oranı yüzde 5’leri aşmıştı. Bu reformla beraber rakam tölere edilebilir yüzde 3’ün altına inen sisteme geçildi. Sosyal Güvenlik Sistemi’nde aktif pasif oranı denilen sistemin sürdürülebilirliği açısından önemli olan bir parametre vardı. Normalde 4’e 1’dir ancak, 3’e 1 olması da yeterlidir. Yani 3 aktif çalışanın 1 emekliye bakması gerekir. Türkiye’de bu oran şu anda 1,93’lerde 2’ye 1 bile değil. Bu EYT yasası ile birlikte bu oran 1,5’ların altına kadar inebilir. Bu Türkiye açısından önemli bir risktir..